یکه‌تازی شکننده فولاد مبارکه در جهان؛ چرا ایران تنها ماند؟

بر اساس تازه‌ترین آمار انجمن جهانی فولاد، شرکت فولاد مبارکه اصفهان در سال ۲۰۲۴ با تولید ۱۰.۱۹ میلیون تن فولاد خام، تنها نماینده ایران در جمع یکصد تولیدکننده برتر جهان است. این شرکت در رتبه ۴۴ جهانی قرار گرفته، هرچند نسبت به سال قبل (رتبه ۴۳) یک پله افت را تجربه کرده است. این وضعیت، واقعیتی تلخ را برای صنعت فولاد ایران گواهی می‌دهد؛ غیبت دیگر بازیگران ایرانی و توقف رقابت‌پذیری در سطح بین‌المللی. چرا که کشورهای منطقه، شرکت‌هایی چون توسیالی و اِردمیر ترکیه، اِزاستیل مصر و حدید عربستان را به جمع صد شرکت برتر جهان فرستاده‌اند، در ایران تنها نام فولاد مبارکه روی این فهرست باقی مانده است. این موضوع فقط یک اتفاق نیست؛ بلکه ریشه در سیاست‌گذاری‌های غلط، چالش‌های داخلی و ضعف در دیپلماسی اقتصادی دارد.

بررسی ریشه‌های افت تولید و رتبه فولاد مبارکه در جدول جهانی فولاد

کاهش تولید فولاد مبارکه از ۱۰.۳۳ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ به ۱۰.۱۹ میلیون تن در سال ۲۰۲۴ و افت یک پله‌ای رتبه جهانی اگرچه در ظاهر تفاوت فاحشی ایجاد نمی‌کند، اما نشانه‌ای هشداردهنده برای روند کلی صنعت فولاد کشور است. دلایل این روند نزولی و محدودشدن سهم ایران به یک برند، در چند محور قابل واکاوی است.

بحران انرژی؛ ضربه‌ای خاموش اما کاری

در فصل‌های سرد سال، صنعت فولاد با قطع یا محدودیت جدی گاز روبرو است؛ مشکلی که بخش مهمی از ظرفیت تولید را بلااستفاده می‌گذارد. در تابستان نیز فشار شبکه برق سبب کاهش تولید می‌شود. این چالش به‌ویژه برای فولادسازی با فرآیند احیای مستقیم که مصرف انرژی بالایی دارد، عملاً جنگ بقا ایجاد کرده است.

سیاست‌گذاری ناپایدار و عدم ثبات قوانین

تصمیمات مقطعی، تغییرات مکرر تعرفه صادرات، و بخش‌نامه‌های ناگهانی مهم‌ترین آفت صنعت است. برخی سیاست‌ها مانند قیمت‌گذاری دستوری، محدودیت صادرات شمش و محصولات نهایی، فشار بر چرخه تولید را بیشتر کرده و انگیزه توسعه و افزایش تولید را از شرکت‌ها گرفته است. تصمیم‌گیری خارج از چارچوب‌های کارشناسی، نتیجه‌ای جز عقب‌ماندگی برای ایران نداشته است.

فرسودگی فناوری و نبود سرمایه‌گذاری نوین

بی‌توجهی به نوسازی خطوط تولید و عدم ورود به فناوری‌های جدید دنیا، مسأله‌ای جدی است. بخش مهمی از زیرساخت فولاد ایران دهه‌ها پیش احداث شده و حاشیه سود برای سرمایه‌گذاری مجدد کم است. در حالی که کشورهای منطقه با فناوری‌های نو، خطوط جدید و کارآیی بالاتر توانسته‌اند تولیدات خود را افزایش دهند، ایران اغلب به بهره‌برداری از همان ظرفیت‌ها بسنده کرده است و این در حالی است که فولادسازان ترکیه‌ای‌، مصری و سعودی با سرعت بیشتری دست به نوسازی و توسعه ظرفیت‌ها زده‌اند. ترکیه با سه شرکت در جمع صد برتر، نشان داد که تمرکز بر صادرات، جذب سرمایه خارجی و نوآوری صنعتی می‌تواند جایگاه جهانی کشور را ارتقا دهد. این در حالی است که ایران، با تمام شعارهای خودکفایی، در عمل فاصله بیشتری با تبدیل‌شدن به هاب منطقه‌ای و جهانی فولاد دارد.

کمبود مواد اولیه و زنجیره تأمین فرسوده

کاهش ذخایر سنگ‌آهن پرعیار، مشکلات لجستیک و ضعف تولید کنسانتره و گندله، زنگ‌خطری جدی ایجاد کرده است. همچنین در این زمینه افزایش خام‌فروشی و کاهش ذخایر معدنی می‌تواند تأمین خوراک کارخانجات بزرگ را در میان‌مدت و بلندمدت به چالش بکشد. ضعف در توسعه زنجیره بالادستی (معدن تا فولاد) و فقدان سیاست‌گذاری جامع در این حوزه، صنعت فولاد را در معرض بحران عمیق‌تری قرار داده است.

تحریم‌های خارجی و دشواری ورود به بازار جهانی

محدودیت مراودات بانکی، نقل و انتقال پول و حضور نامطمئن در بازارهای هدف، مزیت رقابتی ایران را محدودتر کرده است. تحریم‌ها، علاوه بر اخلال در ورود ماشین‌آلات و تکنولوژی به‌روز، صادرات منسجم را هم با چالش‌هایی جدی روبه‌رو کرده و بی‌ثباتی در درآمد ارزی شرکت‌ها به همراه داشته است. کشورهایی مثل ترکیه و عربستان که چنین مشکلاتی ندارند، در همین فاصله زمانی بازارهای مهم‌تری را تسخیر کرده‌اند.

نداشتن برند جهانی و ساختار صرفاً داخلی

عمده تولیدات فولاد مبارکه و دیگر شرکت‌های داخلی نه با برند مستقل و جهانی، بلکه به شکل خام یا توسط واسطه‌ها صادر می‌شوند. این رویکرد مزیت رقابتی را کاهش داده و امکان جهش صادرات را از صنعت ایران گرفته است.

از این رو باید توجه داشت که بدون اصلاح ساختار انرژی، سیاست‌گذاری شفاف و پایدار، سرمایه‌گذاری جدی در فناوری، زنجیره تأمین پویا و بازگشت به بازارهای جهانی، حتی ادامه حضور فولاد مبارکه در جمع صد فولادساز برتر نیز تضمینی ندارد. اگر این روند متوقف نشود، افت جایگاه و شاید حذف نام ایران از جدول جهانی فولاد در سال‌های آتی دور از انتظار نیست.

جدول شرکت‌های برتر جهان در حوزه تولید فولاد را در ادامه مشاهده کنید:

Tonnage is expressed in million tonnes (Mt)